اساس اقتصاد اسلام بر اين پايه نهاده شده كه در جامعه اسلامى نبايد اسراف و اتراف باشد چنانكه نبايد فقر و تهيدستى باشد. توجه به اين دو اصل بسيارى از مشكلات اقتصادى را حل مى كند، اقتصاد اسلامى ، امتيازات و خطوط كلى دارد كه اگر بر اساس صحيح اجرا گردد، ديگر ما هيچگونه مشكل اقتصادى و گناهان معلول آن را نخواهيم داشت . اين خطوط عبارتند از:

ما در هيچ شهر و ديارى پيامبر انذار كننده اى نفرستاديم مگر اينكه مترفين (مست شدگان از ناز و نعمت ) گفتند: ما به آنچه شما فرستاده شده ايد كافر هستيم .

 

مادر آگاه در صدد نصیحت دخترش برآمد چرا که این خواسته، از نظر اجتماعی امری ننگین و از نظر دینی نیز حرام بود و این کار چنین شخصی را هر چند که دارای زیبایی و ثروت باشد، از جامعه ساقط می‌گرداند.

اما دختر بر رأی خود پافشاری نمود.

مترف در قرآن

در قرآن كلمه ((مترف )) در شكل هاى مختلف آن هشت بار آمده است . مترف از ماده ى ترفه (بر وزن لقمه ) به معنى فزونى نعمت است كه صاحبش را غافل و مغرور و مست كند، به گونه اى كه طغيان نمايد.

به عنوان مثال در آيه 34 سباء مى خوانيم :

زمينه هاى اقتصادى گناه

گاهى امور اقتصادى زمينه ى گناه مى شود كه اين زمينه ها بر دو گونه اند:

و اگر در روايات مى خوانيم سعادتمند در رحم مادرش سعادتمند شده و بدبخت در رحم مادرش بدبخت شده . بيانگر همين مطلب است كه مادر نقش بسيار مهمى در چگونگى ساختار فرزندش دارد.

براى توضيح بيشتر به اين روايات توجه كنيد:

و اگر در روايات مى خوانيم سعادتمند در رحم مادرش سعادتمند شده و بدبخت در رحم مادرش بدبخت شده . بيانگر همين مطلب است كه مادر نقش بسيار مهمى در چگونگى ساختار فرزندش دارد.

براى توضيح بيشتر به اين روايات توجه كنيد:

حق بطنك ان لاتجعله وعاء للحرام (152)

حق شكم تو آن است كه آن را ظرف حرام قرار ندهى .

تغذيه

از نظر علم و دين مسلم است كه علاوه بر اينكه غذا در جسم انسان اثر مى گذارد و موجب حفظ و تقويت آن مى گردد در روح انسان نيز اثر مى گذارد. همانگونه كه غذاى سمّى جسم انسان را مسموم مى كند، غذاى حرام روح انسان را آلوده مى نمايد.

در آيه 3 سوره ى مائده مى خوانيم :

يكى از وظايف مهم پدر و مادر توجه عميق و جدى به حفظ عفت و پاكدامنى كودكان است . در اين خصوص پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مى فرمايد:

ايّاكم واءن يجامع الرجل امراءته والصبى فى المهد ينظر اليهما(145)

مبادا در حالى كه كودكى در گهواره به شما مى نگرد آميزش كنيد.

و در آيه 58 سوره نور چنين مى خوانيم :

﴿... و الّذينَ لم يَبلغوا الحُلم مِنكم ثَلاث مرّات مِن قَبل صلوة الفَجر و حين تَضَعون ثِيابكم من الظّهيرَة و من بعد صلوة العشاء ثلاث عَوراتٍ لكم ﴾ 

و كودكانتان كه به حد بلوغ نرسيده اند در سه وقت از شما اجازه بگيرند، قبل از نماز فجر و در نيمروز هنگامى كه لباس هاى (معمولى ) خود را بيرون مى آوريد و بعد از نماز عشا اين سه وقت خصوصى براى شما است .

و در آيه 59 سوره نور در مورد فرزندان بالغ چنين مى فرمايد:

و إ ذا بَلَغ الا طفال مِنكم الحُلُم فَليَستاءذنوا كما اءستاءذن الّذين من قبلهم

و هنگامى كه اطفال شما به سن بلوغ برسند، بايد (در همه وقت براى ورود به اطاق والدين ) اجازه بگيرند، همانگونه كه اشخاصى كه پيش از آنها بودند اجازه مى گرفتند.

اين دستور متوجه اولياى اطفال است و آنها موظفند كه اين احكام را به كودكان خود اعم از دختر و پسر بياموزند كه فرزند نابالغ در سه وقت موظف به اجازه گرفتن مى باشد و كودكان بالغ وظيفه دارند در همه حال به هنگام ورود به اطاق خصوصى پدر و مادر اجازه بگيرند.

آرى ! در اجراى اين دستورات به هيچ وجه مسامحه كارى صحيح نيست و گاه مى شود كه سهل انگارى پدر و مادر و برخورد كودكان با منظره هايى كه نمى بايست آن را ببينند، سرچشمه ى انحراف اخلاقى و گاه بيمارى هاى روانى ، و آلودگى جنسى شده است .

وقتى او رفت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمودند:

هذا رجلٌ عندى انّه من اهل النّار

اين مردى است كه در نزد من از اهل دوزخ مى باشد.

در اسلام سفارش شده بين فرزندانتان تبعيض قايل نشويد، مساوات در امور را بين آنها حفظ كنيد. نيكو با آنان سخن بگوييد. نام بد روى آنها نگذاريد و با القاب زشت ياد نكنيد و....

شخصيت گرايى

يكى ديگر از زمينه هاى فرهنگى گناه ، شخصيت گرايى است . روشن است كه انسان در زندگى نياز به الگو دارد و الگو بايد يك انسان كامل باشد تا به پيروى از آن بتوان به اهداف عالى انسانى نايل گرديد.

هميشه وجود الگوها و سرمشق هاى بزرگ در زندگى انسان وسيله مؤ ثرى براى تربيت آنها بوده است و انسان طبعا الگوگرا است و در تمام ابعاد زندگى مى خواهد، شخصى را الگوى خود سازد و به دنبال او حركت كند، ولى اگر فرهنگ صحيحى در جامعه نباشد، الگوهاى كاذب ، جايگزين الگوهاى صحيح شده ، و در اين رهگذر ضربات سنگينى بر انسانيت وارد مى گردد.

در قرآن با تعبير اسوة حسنة كه به معنى تاسّى و پيروى نيك است از الگوى صحيح ياد شده و اين تعبير سه بار در قرآن آمده است .(116) و در اين سه مورد پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله و ابرهيم خليل عليه السلام به عنوان اسوه ى حسنه معرفى شده اند.

بايد كاملا توجه داشت كه الگوهاى كاذب و شخصيت هاى مصنوعى و تراشيده ، يكى از بلاهاى بزرگ و زمينه هاى فساد و گناه است و بايد در اين راستا با كمال دقت و احتياط گام برداشت .

تربيت فرزند

يكى از دستور العمل هاى مهم اسلام ، تربيت فرزند بر اساس ‍ برنامه هاى صحيح است و به عكس عدم تربيت و يا تربيت ناصحيح يكى از زمينه هاى پيدايش انحراف و گناه در فرزند مى باشد. در اسلام به اين امر مهم بسيار توجه و سفارش شده است .

همانگونه كه اگر باغبانى نهالى در زمين بكارد لازم است در تربيت آن بكوشد و عوامل پرورش آن را فراهم كند و از هرگونه عوامل آسيب رسان جلوگيرى نمايد، تا آن نهال ، درختى پرثمر گردد، پدر و مادر نيز بايد در تربيت فرزند كوشا باشند كه كوتاهى در اين راستا مساوى با سقوط فرزند و انحراف و نابسامانى او خواهد شد.

براى زن بعد از ازدواج هيچ چيزى مانند شوهردارى و خانه دارى و فرزنددارى نيست ، اگر او اين سه مسئوليت بزرگ را براساس صحيح انجام دهد همه ى مشكلات در زندگى مشترك خانوادگى رفع مى شود و داراى يك زندگى سالم و خوشبخت خواهد شد.

از اين كلام استفاده مى شود كه در كارهاى كليدى بايد افرادى را كه از خاندان هاى پاك مى باشند، برگزيد.

6 و نيز اميرمؤ منان على عليه السلام فرمودند:

حسن الاخلاق برهان كرم الاعراق (123)

خوش خويى ها نشانه نيكى رگ ها است .

منظور از ((نيكى رگ ها)) همان پاكى خانوادگى است كه فرزند از پدر و مادر به ارث مى برد.

در جنگ جمل كه در سال 36 هجرى در بصره بين سپاه على عليه السلام و سپاه عايشه و طلحه و زبير واقع شد، على عليه السلام در يك نقطه از جبهه به فرزندش محمد حنفيه فرمود: حمله كن ، و از آنجا كه لشكر بصره در برابر محمد حنفيه تيراندازى مى كردند، محمد حنفيه منتظر ماند كه تيراندازى دشمن تمام شود، آن وقت حمله كند.

بار ديگر على عليه السلام به او فرمود: حمله كن !

او حمله كرد، ولى بين تيرها و نيزه ها توقف نمود و از پيشروى باز ايستاد. امام على عليه السلام به نزد او آمد:

فضربه بقائم سيفه و قال ادركك عرق من امك (124)

با راستاى شمشيرش به او زد و فرمود: رگى (ارثى ) از مادرت به سراغ تو آمده است .

امام صادق عليه السلام فرمود:

فرزند نا مشروع چند نشانه دارد:

1 ما خاندان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را دشمن دارد. 2 به كار حرامى كه از آن به وجود آمده (يعنى زنا) تمايل و اشتياق دارد. 3 دين را سبك مى شمرد. 4 در بر خورد با مردم خشن و بد اخلاق است .(125)

آرى شخصى كه بر اساس غير قانونى پى ريزى شده در چنين فردى زمينه براى كارهاى غير قانونى و گناه بسيار است .

نتيجه اينكه : قانون وراثت از اصول مسلم اسلامى و علمى است كه اگر بر اساس نادرست و ناسالم باشد، يكى از مهمترين زمينه هاى گناه و گرايش به گناه را در انسان به وجود مى آورد.

قانون وراثت

امروز بر همگان روشن است و از نظر علمى و دينى از مسلمات است كه همانگونه كه فرزندان در شئون جسمى از پدر و مادر ارث مى برند در امور معنوى و حالات روحى نيز ارث مى برند.

مثلا پدر و مادرى كه شجاع ، پاكدامن ، با اراده و متدين هستند، نقش ‍ بسيار در انتقال اين صفات به فرزندان خود دارند.

و به عكس اگر ترسو، ناپاك ، سست اراده و بى بندوبار باشند، مسلما زمينه ساز اين صفات در فرزندان خود خواهند شد، براى توضيح بيشتر به ذكر يك آيه و چند روايت مى پردازيم :

1 در قرآن مى خوانيم كه حضرت نوح عليه السلام در مورد قوم گنهكار خود چنين نفرين كرد:

گفتار و كتب ضالّه

يكى از زمينه هاى فرهنگى گناه و انحراف كتب گمراه كننده و يا وسايل تبليغاتى گمراه كننده مى باشد. و لذا در اسلام خواندن ((كتب ضالّه )) و يا گوش دادن به سخنان گمراه كننده حرام است .

توضيح اينكه : همانگونه كه جسم انسان ها از نظر قدرت و توان مختلف است ، مثلاً بعضى قدرت تحمل دويست كيلو بار را دارند و بعضى حتى قدرت تحمل پنج كيلو بار را ندارند، فكر انسان ها نيز تفاوت دارد. بعضى توان حل يك مساله ساده ى رياضى را ندارند و بعضى همچون كامپيوتر نيرومند، مشكل ترين مسايل رياضى را در چند لحظه حل مى كنند.

در اسلام ، حفظ حريم قانون بسيار مورد توجه و تاكيد قرار گرفته و از قانون شكنى و التقاط و بدعت گذارى كه تجاوز از حريم قانون است شديداً نهى و منع شده است تا آنجا كه بدعت گذار در اسلام محكوم به اعدام است و تفاوتى ندارد كه چيزى بر قانون اسلام بيفزايد و يا چيزى را بكاهد، حلالى را حرام كند يا به عكس .

يكى از نكات لطيف و جالبى كه در قرآن و روايات اسلامى در راستاى حفظ حريم قانون ديده مى شود داستان حضرت ايوب عليه السلام مى باشد كه به انواع مصايب گرفتار شد و در برابر همه فشارها و رنج صبر و استقامت كرد. در يك مورد نسبت به همسرش ناراحت شد. (گويا همسرش به دنبال انجام كارى رفت و دير به خانه بازگشت و ايوب كه از بيمارى رنج مى برد سخت ناراحت گرديد) و چنين سوگند ياد كرد كه هرگاه قدرت پيدا كند يكصد ضربه يا كمتر به او بزند و او را تنبيه كند اما بعد از بهبودى مى خواست به پاس وفادارى ها و خدماتش او را ببخشد ولى مساله سوگند و نام خدا و حريم قانون الهى در ميان بود؛

از احاديث جالب اينكه امام صادق عليه السلام فرمود:

ان بنى امية اطلقوا للناس تعليم الايمان ولم يطلقوا تعليم الشرك لكى اذا حملوهم عليه لم يعرفوه (101)

بنى اميه تعليم ايمان را براى مردم آزاد گزاردند ولى تعليم شرك را آزاد نگذاردند تا اگر مردم را بر شرك وادار كردند آن را نشناسند. (و در نتيجه از روى جهل قبول شرك نمايند).

اين حديث بيانگر آن است كه : بنى اميه از شناخت شرك و انواع آن جلوگيرى مى كردند زيرا اگر مردم معنى شرك و انواع آن را مى فهميدند از بنى اميه كه غوطه ور در شرك بودند، روى برمى گرداندند و به امامان اهل البيت عليهم السلام كه از شرك به دور بودند متوجه مى شدند، آرى رهبران طاغوتى حساسيت داشتند كه مردم از دستورات سازنده و بيدار بخش اسلام ، آگاه نشوند تا جهل آنها باعث توقف و ركود آنها شود، و زمينه انحراف آنها را فراهم سازد.

در ((گناه شناسى )) از موضوعات بسيار مهم ، شناخت ((زمينه هاى گناه )) است ؛ چنانكه گفته اند: قابليت قابل ، اصل مهم براى تهذيب نفوس ‍ است .

باران كه در لطافت طبعش خلاف نيست

در باغ لاله رويد و در شوره زار خس

كسى كه مى خواهد گناه نكند حتماً بايد به زمينه هاى گناه توجه كند، وقتى آنها را شناخت به پيشگيرى و درمان آنان بپردازد.

كمبود ويتامين ها در بدن ، انسان را آماده پذيرش ميكرب ها مى كند و يا بيمارى ها را پرورش و گسترش مى دهد، پس بايد اين كمبودها جبران گردد تا زمينه پذيرش و همچنين زمينه پرورش بيمارى ها از بين برود. بنابراين بايد ((زمينه شناس و زمينه زدا)) باشيم . مثلا اگر در منزل چاه فاضلابى زمينه ساز انواع پشه ها مى باشد سمپاشى بيهوده است بايد چاه را پر كرد.

در بررسى زمينه هاى گناه مى توان امور بسيارى را نام برد كه هر يك با كميت و كيفيت خاصى زمينه ساز هستند. اما در اينجا به چند موضوع مهمتر در اين رابطه مى پردازيم مانند:

1 زمينه هاى فرهنگى و تربيتى .

در انسان غرايزى وجود دارد كه گاهى دچار افراط يا تفريط مى شود، پس بايد راههاى تعديل آنها را شناخت .

امام على عليه السلام در گفتارى مى فرمايد:

خداوند فرشتگان را به عقل اختصاص داد (وآنها تكوينا محكوم به اطاعت عقل هستند) و حيوانات را به شهوت و غضب ، اختصاص داد. (وآنها به طور تكوينى محكوم به ارضاى غرائز حيوانى هستند) اما انسان را با اعطاء همه (عقل و خشم و شهوت ) شرافت بخشيد. پس هرگاه پيروى از عقل كند، مقامش برتر از فرشتگان خواهد شد، زيرا با بودن خشم و شهوت ، اطاعت از عقل نموده است ، و اگر اطاعت از شهوت و غضب كند، از حيوانات ، پست تر است ، زيرا با داشتن عقل پيروى از خشم و شهوت نموده است .(77)

قرآن در مورد كسانى كه از غرائز حيوانى پيروى مى كنند مى فرمايد:

اولئك كالاَنعامِ بل هم اءضلّ سَبيلا(78)

آنها همچون چارپايان بلكه گمراهترند.